AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

Azər­bay­can Mil­li Elm­lər Aka­de­mi­ya­sının Fəl­sə­fə və So­sio­lo­gi­ya İns­ti­tu­tu­nun İdentiklik, Mul­ti­kul­tu­ra­lizm və Azərbaycançılıq  Fəl­sə­fə­si şö­bə­si­nin mü­di­ri, fəl­sə­fə elm­lə­ri dok­to­ru­  Xa­ti­rə Qu­li­ye­va­nın  2023-cü ildə Lam­bert Aka­de­mik nəş­riy­ya­tın­da in­gi­lis, por­tu­qal, al­man, is­pan, fran­sız, ital­yan, rus dil­lə­rin­də nəşr olunmuş “Lüt­fi Za­də­nin döv­rü, dün­ya­gö­rü­şü, fəl­sə­fi ba­xış­la­rı” mo­noq­ra­fi­ya­sı­ Elm nəşriyyatında Azərbaycan dilində çapdan çıxıb.

Müəllif əsərin Azərbaycan dilində variantını AMEA-nın 80 illik yubileyinə ithaf edib. 

Monoqrafiyanın “Ön söz”ünün müəllifi və elmi məsləhətçisi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli, Rəyçilər - Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun Heydər Əliyevin siyasi irsi şöbəsinin baş elmi işçisi, fəlsəfə elmləri doktoru Ziba Ağaeva, Kiyev Əqli Mülkiyyət və Hüquq Universiteti Fəlsəfə kafedrasının müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Olqa Kyvliuk, ECLSS org. Beynəlxalq Konfrans Təşkilatının Prezidenti ŞKTC Suprus Elm Universitetinin professoru Hasan Karacan, redaktoru AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun İdentiklik, Mul­ti­kul­tu­ra­lizm və Azərbaycançılıq Fəl­sə­fə­si şö­bə­si­nin elmi işçisi Sevinc (NİSA) Quliyevadır.

“Lüt­fi Za­də­nin döv­rü, dün­ya­gö­rü­şü, fəl­sə­fi ba­xış­la­rı” monoqrafiyası Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının prezidenti, akademik İsa Həbibbəylinin “Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi və səlis elmi-dünyagörüşü” başlıqlı Ön sözündən, “Müəllifdən” yazısından və “Dünya şöhrətli alim Lütfi Zadənin Azərbaycan “Dövrü” tarix fəlsəfəsi kontekstində”, “Həyatda və elmdə Lütfi Zadə dövrü”, “XXI əsr. Həyatda və elmdə Lütfi Zadə dövrü”, “Lütfi Zadənin dünyagörüşü”, “Lütfi Zadənin fəlsəfi baxışları” adlanan 4 fəsildən, habelə, bu fəsillərə daxil olan “XX əsrin əvvəllərində (bəlkə də ondan da əvvəl) başlayan Lütfi Zadə dövrü”, “Odlar yurdu günəşli Azərbaycanın dahi alimi”, “Lütfi Zadə və Azərbaycan (“fuzzy logic”ə görə RA uyğunluğu)”, “Lütfi Zadənin Azərbaycan və Azərbaycançılıq dövrünün zirvəsi”, “XXI əsr. Lütfi Zadənin Azərbaycan və Azərbaycançılıq dövrünün ∞-“Infinity” – prinsipi”, “Lütfi Zadənin (Tehran) İran Azərbaycanı dövrü”, “Lütfi Zadənin İran şah rejimi və ABŞ Missioner Hərakatı “Dövrü””, “Dünyaşöhrətli Alim Lütfi Zadənin möcüzələr dolu Amerika dövrü”,“İkinci Dünya Müharibəsi illəri. Amerikada elmin inkişafı və Lütfi Zadənin “Yeni Dövrü””, “Lütfi Zadənin dünyagörüşünü formalaşdıran 1944-1964-cü illər və Amerikada elmi mühit”, “1965-2000. Dünya Elmində İnqilablar Dövrü. Lütfi Zadənin elmi kəşfləri və fenomenal dünyagörüşü”, “2001- 2017-ci İllər - Mütəfəkkir Lütfi Zadə dühasının parlaq zirvəsi”,“Dünyagörüşü Konsepsiyasının tarixi və müasir təhlilləri”, “Lütfi Zadənin Elmi-Nəzəri İnqilabları və XX Əsrin Yeni Dünyagörüşü Konsepsiyası”, “Lütfi Zadənin Dünyagörüşü - Neokantçı Dialoq Nəzəriyyəsi və Mədəniyyətlərarası Dialoq Fəlsəfəsi”, “Lütfi Zadənin Dünyagörüşü və Multikultural Dəyərlər”, “Lütfi Zadənin Dünyagörüşü və Fəlsəfi İdentiklik Sistemi” yarımfəsillərindən və Nəticə, ədəbiyyat siyahısındən ibarətdir.    

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli Fəlsəfə elmləri doktoru Xatirə Quliyevanın "Lütfi Zadənin dövrü, dünyagörüşü, fəlsəfi baxışları” monoqrafiyası haqqında yazdığı Ön sözdə əsəri yüksək qiymətləndirmişdir. Sitat: “Xatirə Quliyevanın bütövlükdə “Lüt­fi Za­də­nin dövrü, dünyagörüşü, fəlsəfi baxışları” monoqrafiyası dünyaşöhrətli alim Lüt­fi Za­də­nin həyatının, elmi fəaliyyətinin, dünyagörüşünün, fəlsəfəsinin tədqiqi, qiymətləndirilməsi baxımından əhəmiyyətli olduğu kimi Azəbaycan Lüt­fi Za­dəşünaslığını­n miqyasını nümayiş etdirir və elm ictimaiyyətimizin xalqımızın dahi aliminə əbə­di sev­gi­si­ni əmə­li su­rət­də təs­diq­lə­yir. Eyni zamanda, fəl­sə­fə elm­lə­ri dok­to­ru Xa­ti­rə Qu­li­ye­va­nın ilk dəfə olaraq Lüt­fi Za­də­nin dövrünü, dünyagörüşünü və fəlsəfi baxışlarını təd­qiq et­mə­si da­hi ali­mi­n elmi irsinin mahiyyətini və baxışlarını dərk və şərh etmək yolunda atılmış ilk və mühüm əməli addım kimi əhəmiyyətlidir.

Lüt­fi Za­də­nin zən­gin döv­rü, keş­mə­keş­li  hə­ya­tı,  ra­sio­nal və qey­ri-sə­lis mən­tiq­lə sin­tez­i əsasında for­ma­laş­mış özü­nə­məx­sus dün­ya­gö­rü­şü və bən­zər­siz şəx­siy­yə­ti haq­qın­da  fun­da­men­tal el­mi təd­qi­qat əsə­ri­ni Azər­bay­can el­mi mey­da­na çıx­arılma­lı idi. Yaxşı­ haldır ki, bu işi Azər­bay­ca­nın fi­lo­sof ali­mi Xa­ti­rə Qu­li­ye­va ye­ri­nə ye­tir­mişdir”.

Akademik isa Həbibbəyli həmçinin qeyd etmişdir ki, “Fəl­sə­fə elm­lə­ri dok­to­ru Xa­ti­rə Qu­li­ye­va­nın “Lüt­fi Za­də­nin döv­rü, dün­ya­gö­rü­şü, fəl­sə­fi ba­xış­la­rı” möv­zu­sun­dakı mo­noqra­fi­ya­sı da­hi ali­min hə­ya­tı­na, el­mi fəa­liy­yə­ti­nə və dünyagörüşünə aid olan de­mək olar ki, bü­tün əsas məqamları əha­tə edir. Təd­qi­qat­çı alim zəngin mən­bələrdən və ma­te­ri­al­lar­dan el­mi-mən­ti­qi şə­kil­də bəh­rə­lən­mək­lə dün­ya şöh­rət­li ali­min elm ta­ri­xi üçün əvəz­siz xid­mət­lə­ri­nin mənalı bir səl­na­mə­si­ni ya­rat­mış­dır. Azərbaycan ictimaiyyəti və gə­lə­cək elmi nəs­li bu əsər­lə in­qi­la­bi kəşf­lə­rin müəllifi olan da­hi Lüt­fi Za­də­nin el­mi xidmətləri və dünyagörüşü, şəx­siy­yə­ti haqqında səlis məlumatlar ala biləcəklər”.

Akademik isa Həbibbəylinin Ön söz də vurğuladığı aşağıdakı fikirlər yeni çapdan çıxmış “Lüt­fi Za­də­nin döv­rü, dün­ya­gö­rü­şü, fəl­sə­fi ba­xış­la­rı” monoqrafiyasının əhəmiyyətini bir daha təsdiq edir: “Filosof alim “Lüt­fi Za­də­nin dün­ya­gö­rü­şü, fəl­sə­fi iden­tik­lik sis­te­mi” adlandırılan fəslində dəqiq və texniki elmlər sahəsində inqilablar yaradan böyük dühanın özünəməxsus fəlsəfəsinin də olmasnı təqdim etməyə nail olmuşdur. Müəllifin haqlı qənaətlərinə görə Lüt­fi Za­də­nin dünyagörüşündə fəlsəfi baxış, dərin məntiq və sistemli yanaşmalar onun bəşəri hisslərə malik olması, həyat təcrübəsi və hərtərəfli biliyi əsasında meydana çıxmışdır.

Xa­ti­rə Qu­li­ye­va­nın dün­ya­ya altı müxtəlif el­mi kəşf bəxş et­miş Azərbaycan mənşəli  ame­ri­ka­lı alimi Lüt­fi Za­də­yə həsr et­di­yi “Lüt­fi Za­də­nin döv­rü, dün­ya­gö­rü­şü, fəl­sə­fi ba­xış­la­rı” mo­noq­ra­fi­ya­sın­da pro­fes­sor Lüt­fi Za­də­nin yaşadığı epoxa və onun fəl­sə­fi görüşləri də­rin­dən təd­qiq edil­miş, təd­qi­qa­tı­n müddəaları el­mi və praktik  cə­hət­dən əsas­lan­dırıl­mış­dır. Ey­ni za­man­da, Xa­ti­rə Qu­li­ye­va­nın mo­noq­ra­fi­ya­sın­da dün­ya el­mi fik­rin­də mü­hüm in­qi­lab et­miş, ye­ni təd­qi­qat­la­ra yol aç­mış Lüt­fi Za­də­nin dün­ya­gö­rü­şü, fəl­sə­fi ba­xış­la­rı­ dol­ğun şə­kil­də də­yər­lən­di­ril­mək­lə bu­gü­nün və gə­lə­cə­yin təd­qi­qat­çı­la­rı və bü­töv­lük­də Lüt­fi Za­də ir­si ilə ma­raq­la­nan­lar üçün mü­hüm el­mi mən­bə ya­ra­dıl­mış­dır”.

Fi­lo­sof alim Xa­ti­rə Qu­li­ye­va­ dünyada ilk dəfə olaraq Lütfi Zadə haqqında əsər yazmaq fikrinin onda yaranması haqqında monoqrafiyanın “Müəllifdən” hissəsində belə yazmışdır: “Lüt­fi Za­də­nin Döv­rü, Dün­ya­gö­rü­şü, Fəl­sə­fi Ba­xış­la­rı” möv­zu­su­nda əsərin do­ğu­lu­şu­na ki­mi  mə­nim mə­nə­viy­yat eta­tiz­mim, mil­li iden­tik tə­əs­süb­keş­li­yim və el­mə və­tən­daş­lıq his­si ilə ya­naş­ma­ğım Azər­bay­can əsil­li, dün­ya­şöh­rət­li alim Lüt­fi Za­də­ni öy­rən­mə­yi dik­tə et­di. Da­hi­mi­zi “ya­vaş-ya­vaş” diq­qət­lə öy­rən­dik­cə, əs­lin­də onu an­la­dıq­ca təh­lil qiy­mət­lən­dir­mə­lə­rim bey­nim­dən qə­lə­mi­mə, ora­dan da sü­ni in­tel­lek­tin mə­nə (mil­yard­lar­la in­sa­na) sü­ni in­tel­lek­tin “ata­sı” Alan Tu­rin­qin bəxş et­di­yi “ağıl­lı ma­ki­ne­nin” - not­buu­ku­mun sə­hi­fə­lə­ri­nə sü­zül­dü və öl­kə­miz­də, elə­cə də dün­ya­nın ta­nın­mış jur­nal­la­rın­da Lüt­fi Za­də haq­qın­da və o cüm­lə­dən ali­min təd­qi­qat sa­hə­si olan sü­ni in­tel­lekt möv­zu­sun­da, onun el­mi əhə­miy­yət kəsb edən ir­si­nin də­yər­lən­di­yi mə­qa­lə­lə­rim ya­yın­lan­dı. Mə­sə­lən, Pa­­­kis­­­ta­­­nın JASS(Jo­­ur­­nal of Arts and So­­ci­­al Sci­­en­­ces pk.) jur­­­na­­­lın­­­da dərc olun­­­muş “Dün­­­ya Sü­­­ni İn­­­tel­­­lekt Sis­­­te­­­mi­­­nin İn­­­ki­­­şa­­­fın­­­da Lüt­­­fi Za­­­də Fe­­­no­­­me­­­ni. Lüt­­­fi­­ Za­­­də –100 (Lot­­­fi A. Za­­­deh phe­­­no­­­me­­­non in the de­­­ve­­­lop­­­ment of the world ar­­­ti­­­fi­­­ci­­­al in­­­tel­­­li­­­gen­­­ce (Aİ) system. Lot­­­fi­­­za­­­deh – 100 ye­­­ars old);  İndoneziyada nəşr olu­nan “Pe­da­qo­qi­ka və Təh­sil elm­lə­ri” jur­na­lın­da “Dün­ya şöh­rət­li alim Lüt­fi Za­də­nin Azər­bay­can “Döv­rü” ta­rix fəl­sə­fə­si kon­teks­tin­də” (“World Fa­mo­us Sci­en­tist Lut­fi Za­de's Azer­bai­jan “Era” in the Con­text of His­tory Phi­lo­sophy”); Çin­də çap olu­nan Cİ­NA-USA İda­rə­et­mə İc­ma­lı jur­na­lın­da “Ta­rix və Müa­sir­lik (Lüt­fi Za­də­nin Dün­ya­gö­rü­şü Kon­teks­tin­də) (World­vi­ew Con­cept: His­tory and Mo­der­nity (in the Con­text of Lot­fi A. Za­deh’s World­vi­ew); Ame­ri­ka­da Bey­nəl­xalq Fəl­sə­fə Təd­qi­qat­la­rı jur­na­lın­da “Dün­ya­gö­rü­şü Kon­sep­si­ya­sı Lüt­fi Za­də­nin Dün­ya­gö­rü­şü Kon­teks­tin­də. Ta­rix və Müa­sir­lik”) (“World­vi­ew Con­cept His­tory and Mo­der­nity in the Con­text of Lot­fi a Za­deh’s World­vi­ew”) mə­qa­lə­lə­rim.

Da­hi alim haq­qın­da xa­ric­də (həmçnin AMEA-nın saytında) ya­yım­la­nan mə­qa­lə­lə­rim, elə­cə də konf­rans elektron ki­tab­la­ra da­xil olan mə­ru­zə­lə­rim sü­rət­lə ge­niş ya­yıl­dı və mə­nə bir çox jur­nal­lar­dan mə­qa­lə ça­pı də­və­ti gəl­mə­yə baş­la­dı. Bə­zi­si­nə “çat­dı­rıb” mə­qa­lə gön­dər­dim. Əl­bət­tə, di­gər mə­qa­lə­lə­rim­də də Lüt­fi Za­də möv­zu­su üfü­qü xət­ti­ təş­kil edir­di. Mə­sə­lən, “Dün­ya Sə­na­ye İn­qi­lab­la­rı və Sü­ni in­tel­lekt Sis­te­mi” (“World In­dust­ri­al Re­vo­lu­ti­ons and the De­ve­lop­ment of Ar­ti­fi­ci­al In­tel­li­gen­ce System”); “Pol­şa­da çap olun­muş kol­lek­tiv “Təş­ki­lat­la­rın İda­rə Olun­ma­sı­na Fən­lə­ra­ra­sı Ya­naş­ma" ki­ta­bın­da “Sü­ni in­tel­lekt fəl­sə­fə­si­nin mü­tə­rəq­qi və req­res­siv in­ki­şa­fı mə­sə­lə­lə­ri” (Is­su­es of Prog­res­si­ve and Reg­res­si­ve De­ve­lop­ment of The Phi­lo­sophy of Ar­ti­fi­ci­al In­tel­li­gen­ce. An In­ter­dis­cip­li­nary App­ro­ach to the Ma­na­ge­ment of Or­ga­ni­za­ti­ons); “Qəh­rə­man” Alan Tü­rin­qin “Bom­ba­sı” və sü­ni in­tel­lek­tin fəl­sə­fə­si” (5 mə­qa­lə. AMEA say­tı) (“He­ro” Alan Tu­ring's “Bomb” and the Phi­lo­sophy of Ar­ti­fi­ci­al In­tel­li­gen­ce” (5 ar­tic­les. ANAS web­si­te).

Bun­dan son­ra bir­dən mə­nim üçün “mö­cü­zə” baş ver­di. Adı­nı be­lə bil­mə­di­yim – Lon­don­da yer­lə­şən Camb­rid­ge Scho­lars Pub­lis­hing-dən mə­nə Lüt­fi Za­də haq­qın­da ki­tab ça­pı tək­li­fi gəl­di. Se­vin­dim. Qə­bul et­dim. 2022-ci ilin no­yabr ayı­nın 12-sin­də nəş­riy­yat­la ara­mız­da Mü­qa­vi­lə bağ­lan­dı və 1 il mü­də­tin­də Camb­rid­ge Scho­lar­sa mo­noqra­fi­ya təh­vil ver­mə­yi öz üzərimə  gö­tür­düm.

Əsə­ri Mü­qa­vi­lə müd­də­tin­də (1-2 ay ge­cik­dim) çat­dır­ma­sam da şərt­lə­ri­nə (əsə­ri heç bir di­gər nəş­riy­yat­da, o cüm­lə­dən öl­kəm­də dərc et­dir­mə­mək) əməl et­mək­lə təh­vil ver­dim. Lam­bert qı­sa müd­dət­də mə­nə müs­bət ca­vab ver­di və 2023-cü ilin sent­yabr ayın­da “Lüt­fi Za­də­nin Döv­rü, Dün­ya­gö­rü­şü, Fəl­sə­fi Ba­xış­la­rı” mo­noq­ra­fi­yam bu nəş­riy­yat­da in­gi­lis di­lin­də çap olun­du. Sonra “Ama­zon”, “Mo­re bo­oks” dün­ya ki­tab sa­tış-ya­yım­la­rın­da təb­liğ olu­nan bu mo­noq­ra­fi­yam qı­sa müd­dət­də dün­ya el­mi ic­ti­ma­iyy­ti­nin elə ma­ra­ğı­na sə­bəb ol­du ki, Lam­bert aka­de­mik nəş­riy­ya­tı onu  da­ha 6 dil­də - por­tu­qal, al­man, is­pan, fran­sız, ital­yan və rus dil­lə­rin­də, həm­çi­nin hə­min döv­lət­lə­rin ən nü­fuz­lu nəş­riy­yat­la­rın­da çap et­di.

Doğ­ru­su, da­hi Lüt­fi Za­də­nin ri­ya­ziy­yat, ki­ber­ne­ti­ka, ro­bo­to­tex­ni­ka və bir çox baş­qa tex­ni­ki elm sa­hə­lə­ri­nə aid olan el­mi kəşf­lə­ri­nin su ki­mi ay­dın­lıq­la dər­ki­ni “ağ­lım kəs­mə­sə” də, mən bü­tün elm­lə­rin kö­kün­də da­ya­nan dün­ya­gö­rü­şü və fəl­sə­fi ba­xış­lar­nı fəl­sə­fi bi­li­yim­lə an­la­ma­ğa ça­lış­mı­şam. Se­vi­ni­rəm ki, an­la­mı­şam və mo­noq­ra­fik sə­viy­yə­də an­lat­ma­ğa müə­vəf­fəq ol­mu­şam.

Tə­sa­dü­fi de­yil ki, Azər­bay­can əsil­li, dün­ya­şöh­rət­li alim Lüt­fi Za­də­nin keş­mə­keş­li hə­ya­tı və zən­gin dün­ya­gö­rü­şü­nə, fəl­sə­fi ba­xış­la­rı­na həsr et­di­yim in­di Azər­bay­can di­lin­də çap olu­nan “Lüt­fi Za­də­nin Döv­rü, Dün­ya­gö­rü­şü, Fəl­sə­fi Ba­xış­la­rı” mo­noq­ra­fi­ya­mı dün­ya el­mi­nə bəxş et­mi­şəm. İn­di də bu əsl zəh­mə­tin nə­ti­cə­si əsə­ri­mi öz öl­kə­min el­mi fik­ri­nə təq­dim edi­rəm və qü­rur du­yu­ram ki, ar­tıq 9-cu mo­noq­ra­fi­yam xal­qı­mın el­mi tə­fək­kür xə­zi­nə­si­nə da­xil olur”.

Fəlsəfə elmləri doktoru Xatirə Quiyevanın “Lüt­fi Za­də­nin Döv­rü, Dün­ya­gö­rü­şü, Fəl­sə­fi ba­xış­la­rı” mo­noq­ra­fi­ya­sı­ onıun sayca 9-cu fundamental tədqiqat əsəridir.

2023-cü ildə Avropada 7 dildə çap olunmuş və bu il AMEA-nın 80 illik yubileyinə Azərbaycan dilində nəşr edilmiş bu dəyərli əsər monoqrafiyanın Ön söz müəlifi, elmi məsləhətçisi akademik İsa Həbibbəylinin qeyd etdiyi kimi, “Xatirə Quliyevanın “Lüt­fi Za­də­nin Döv­rü, Dün­ya­gö­rü­şü, Fəl­sə­fi ba­xış­la­rı” monoqrafiyası xalqımızın dahi oğluna böyük ehtiramının elmi ifadəsi kimi də mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Nəticə etibarilə demək olar ki, “Lüt­fi Za­də­nin Döv­rü, Dün­ya­gö­rü­şü, Fəl­sə­fi ba­xış­la­rı” monoqrafiyası qeyri-səlis məntiq haqqında dahiyanə kəşflərin müəllifi olan Lüt­fi Za­dənin dünyagörüşünə, fəlsəfi baxışlarına həsr edilmiş səlis fəlsəfi əsər kimi elmi cəhətdən qiymətli tədqiqatdır. Beləliklə, ina­nı­rıq ki, AMEA-nın Fəl­sə­fə və So­sio­lo­gi­ya İns­ti­tu­tu­nun İdentiklik, Mul­ti­kul­tu­ra­lizm və Azərbaycançılıq Fəlsəfəsi şö­bə­si­nin mü­di­ri, fəl­sə­fə elm­lə­ri dok­to­ru Xa­ti­rə Qu­li­ye­va­nın Azər­bay­can əsil­li dün­ya­şöh­rə­ti alim Lüt­fi Za­də haq­qın­da yaz­dı­ğı “Lüt­fi Za­də­nin Döv­rü, Dün­ya­gö­rü­şü, Fəl­sə­fi ba­xış­la­rı” mo­noq­ra­fi­ya­sının Azər­bay­can di­lin­də nəşri də ge­niş oxu­cu audi­to­ri­ya­sı tə­rə­fin­dən ma­raq­la qar­şı­la­na­caq, Lüt­fi Za­də el­mi ki­tab­xa­na­sı­nı zən­gin­ləş­di­rə­cək­dir”.